Mowa jest rodzajem zachowania, które pozwala dziecku poznawać świat, przekształca go z istoty egocentrycznej w społeczną” (Hurlock).
Mowa dziecka w istotny sposób wpływa na całokształt jego rozwoju. Wiedza o tym, jak przebiega rozwój mowy, jest ważna z dwóch powodów:
- po pierwsze pozwala ograniczyć stres związany z oczekiwaniem na pierwsze i kolejne słowa dziecka;
- po drugie – dzięki tej wiedzy nie wywieramy presji na dziecku, które nie może jeszcze sprostać naszym wymaganiom w zakresie mowy.
Dziecko prawidłowo rozwijające się już w pierwszym roku życia czynnie włącza się w życie rodziny poprzez aktywność ruchową oraz reakcje językowe. Mowa kształtuje interakcje najbliższych. Wytwarza się krąg wzajemnych oddziaływań, stymulujący rozwój aktywności dziecka, tak ważny dla kształtowania się osobowości. Ważną rolę w procesie opanowania języka odgrywa naśladownictwo.
Zdaniem J. Brunera (1977) dziecko:
- uczy się używania symboli językowych dzięki nabywaniu umiejętności uczestniczenia w codziennych czynnościach na poziomie niejęzykowym.
- Regularne powtarzanie czynności i wyrażeń językowych z nimi związanych powoduje, że dzieci przed 18 m. ż. rozumieją i produkują więcej słów.
- Otoczenie wpływa na kształtowanie się postaw dziecka, reakcji i zachowań poprzez przykład i działanie oraz ukierunkowanie jego aktywności werbalnymi nakazami.
W rozwoju mowy wyróżnia się wiele istotnych momentów, kilka z nich to zdecydowanie kamienie milowe w nauce mówienia. Tak naprawdę jednak każdy pojedynczy, mały krok do przodu składa się na większą całość, jaką jest zyskanie umiejętności mówienia.
CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA PRAWIDŁOWY ROZWÓJ MOWY
- Prawidłowo przebiegająca ciąża i poród.
- Prawidłowy rozwój fizyczny płodu i dziecka.
- Prawidłowe napięcie mięśniowe w tym również w obrębie narządów mowy.
- Prawidłowo ukształtowany i funkcjonujący ośrodkowy układ nerwowy.
- Prawidłowo ukształtowany i funkcjonujący obwodowy narząd mowy, który stanowią: aparat oddechowy (płuca, oskrzela, tchawica); aparat fonacyjny (krtań, więzadła głosowe); aparat artykulacyjny (jama gardłowa, jama nosowa, jama ustna, wargi, zęby, policzki, język, podniebienie, dziąsła, żuchwa, zgryz).
- Prawidłowo ukształtowany i funkcjonujący narząd słuchu (uszy).
- Prawidłowo ukształtowany i funkcjonujący narząd wzroku (oczy).
- Prawidłowy rozwój intelektualny dziecka.
- Prawidłowy rozwój ruchowy dziecka w tym motoryka mała i duża
- Prawidłowo postępujący proces samoobsługi, czyli zgodne z wiekiem dziecka nabywanie umiejętności w zakresie samoobsługi.
- Prawidłowy rozwój procesów poznawczych: wrażenia, spostrzeżenia, pamięć, koncentracja, uwaga, myślenie, wyobraźnia, analiza wzrokowa i słuchowa, synteza wzrokowa i słuchowa, percepcja wzrokowa, percepcja słuchowa.
- Pojawienie się w wieku około 9 – 12 miesiąca życia dziecka gestu wskazywania i wypracowanie wspólnego pola uwagi.
- Prawidłowy rozwój emocjonalny dziecka.
- Prawidłowy rozwój społeczny dziecka.
- Prawidłowo przebiegający rozwój czynności fizjologicznych organizmu w tym także w obrębie narządów mowy: oddychanie, odgryzanie, żucie i połykanie.
- Prawidłowy sposób i okres, jaki obejmuje karmienie dziecka i przechodzenie przez kolejne etapy w zależności od wieku: karmienie naturalne, karmienie sztuczne, karmienie mieszane, karmienie za pomocą łyżeczki, pojenie z kubka.
- Moment rozpoczęcia nauki pobierania pokarmu z łyżeczki i płynu z kubeczka a w następstwie nauka samodzielnego jedzenia i picia.
- Prawidłowa pozycja dziecka w trakcie karmienia.
- Konsystencja przyjmowanego przez dziecko pokarmu, w zależności od wieku: płynne, półpłynne, papki, stałe.
- Czy dziecko ssie lub ssało smoczek, palec, wargę, kocyk lub tym podobne?
- Czy dziecko miało lub ma stosowane kubeczki niekapki, bidony ze słomką?
- Prawidłowo rozwijający się słuch fonematyczny, który pozwala dziecku na odróżnianie dźwięków mowy.
- Prawidłowo rozwijający się słuch fonetyczny, który pozwala dziecku słyszeć różnice miedzy wymowa prawidłową a wadliwą.
- Prawidłowo rozwijający się słuch fizyczny.
- Rodzina, prawidłowe warunki środowiskowe i wychowawcze.
- Pozycja dziecka podczas snu, szczególnie w okresie niemowlęcym.
- Higiena jamy ustnej i higiena nosa zwłaszcza w okresie infekcyjnym.
- Czy w rodzinie mówi się do dziecka, czy wymaga się od niego porozumiewania się czy może dziecko jest wyręczane w mówieniu?
- W indywidualnych przypadkach znaczenie mają zabiegi np. wykonanie zabiegu podcięcia wędzidełka języka lub wędzidełka warg, usunięcia lub podcięcia migdałków podniebiennych, drenażu uszu.
- W indywidualnych przypadkach znaczenie ma to czy dziecko jest pod opieką innych specjalistów np. laryngologa, alergologa, foniatry, endokrynologa, stomatologa, ortodonty, psychologa, pedagoga.
- W indywidualnych przypadkach znaczenie mają nadwrażliwości w tym również w obrębie jamy ustnej.
- W indywidualnych przypadkach należy mieć na uwadze choroby w rodzinie, opóźnienia rozwoju mowy w rodzinie.
ETAPY ROZWOJU MOWY
Rozwój mowy możemy podzielić na cztery okresy:
- okres melodii
- okres wyrazu
- okres zdania
- okres swoistej mowy dziecięcej
I OKRES MELODII
- Trwa od urodzenia do 1 roku życia.
- Niemal natychmiast po urodzeniu dziecko wydaje krzyk, który spowodowany jest pierwszym oddechem.
- Pierwszy krzyk dziecka jest oznaką jego życiowej aktywności, ale również potwierdzeniem funkcjonowania narządów mowy.
- Krzykiem i płaczem niemowlę reaguje na przykre dla niego wrażenia zimna, głodu, bólu, a po pewnym czasie krzykiem komunikuje swoje niezadowolenie.
- Później zaczyna kojarzyć, że ile razy krzyczy, to zawsze zjawia się matka. Jest to pierwsze porozumiewanie.
- Krzyk jest ćwiczeniem narządu oddechowego: wdech – krótki, wydech – długi i powolny. W krzyku niemowlęcia występują elementy nieartykułowane, zbliżone nieco do samogłosek: a, o, u.
- Matka dość szybko uczy się odczytywać potrzeby dziecka po rodzaju (barwie, natężeniu) krzyku. Może on sygnalizować dyskomfort spowodowany mokrą pieluszką, głód, zmęczenie, przegrzanie, ból ale również pragnienie kontaktu z matką.
- W miarę nabywania doświadczeń, gdy dziecko zaczyna kojarzyć krzyk z przywołaniem bliskiej osoby, możemy sądzić, że opanowuje pierwszą formę komunikowania się ze światem dorosłych.
- W 2-3 miesiącu życia dziecko głuży, czyli wydaje specyficzne dźwięki o zróżnicowanych, ale zupełnie przypadkowych miejscach artykulacji, nie mieszczących się w systemie fonologicznym języka. Brzmią one jak: gli, tli, kli, gla, bli, ebw, itp. Zaczyna wytwarzać przypadkowe dźwięki gardłowe, tylnojęzykowe.
- W głużeniu wyróżnia się samogłoski, spółgłoski, grupy samogłoskowe i spółgłoskowe.
- Głużenie występuje również u dzieci głuchych. Taka forma wokalizacji dzieci jest oznaką dobrego samopoczucia. Początkowo ma charakter samorzutny, a następnie pojawia się już jako reakcja na widok bliskiej osoby.
- Około 5-6 miesiąca życia głużenie przekształca się w gaworzenie. Jest to zamierzone powstawanie dźwięków wydawanych przez dziecko zasłyszanych z otoczenia, dziecko bawi się nimi.
- Niemowlę wymawia większość samogłosek i spółgłosek. Sylaby wypowiadane mechanicznie nie mają jeszcze znaczenia, ale pełnią ważną rolę w podtrzymywaniu kontaktu z otoczeniem. Jest to duży krok na drodze rozwoju mowy.
- W 7-8 miesiącu życia dziecko zaczyna reagować na mowę otoczenia.
- Wyraźnie artykułuje sylaby, chociaż jednorodne, to jednak tworzy wyrazy o konkretnym znaczeniu: ma-ma, ba-ba, ta-ta.
- Poznaje przedmioty i zaczyna kojarzyć je z nazwą, poznaje też melodię i rytm mowy.
- Wielką radość sprawia dziecku parskanie, prychanie, powtarzanie szeregu sylab: ma – ma…, ba – ba…, ta – ta…, la – la… Sylaby te nie mają jeszcze dla dziecka konkretnego znaczenia. Gaworzenie dostarcza nowych wrażeń słuchowych, dzięki którym dziecko przekonuje się, że odpowiednie ułożenie narządów mowy powoduje wydawanie odpowiednich dźwięków.
- Trzecia faza okresu melodii pojawiająca się około 10 miesiąca życia to echolalia.
- W okresie tym dziecko ma tendencję do powtarzania własnych i zasłyszanych słów, które doskonali metodą prób i błędów.
- Kojarzenie wielokrotnie powtarzanych dźwięków ze wskazywaniem odpowiedniej osoby lub przedmiotu prowadzi do wypowiadania ze zrozumieniem pierwszych słów: mama, tata, baba, lala.
- Umiejętność tę zdobywa dziecko około 1 roku życia. W słowniku dziecka możemy już zaobserwować samogłoski a, o, u, e, y, i oraz spółgłoski m., p, b, t, d.
- Dziecko identyfikuje kilka wyrazów, kojarzy je z przedmiotami.
- Z końcem 1 roku życia rozumie już dużo z tego, co do niego mówią dorośli, co czynią, o co pytają i czego żądają
II OKRES WYRAZU
- Przypada na drugi rok życia dziecka.
- Burzliwy rozwój ruchowy dziecka w tym czasie pozwala na intensywne poznawanie otaczającego świata, nazywanie interesujących go przedmiotów i odkrywanie ich cech.
- Dziecko rozumie o wiele więcej słów, wyrażeń i zdań niż jest w stanie samodzielnie wypowiedzieć. Tak oto rozwija się słownik bierny dziecka.
- W okresie tym obok istniejących już samogłosek doskonali się artykulacja spółgłosek: m., p, b, m., t, d, n, k, ś, ć czasem ź, dź.
- Pozostałe głoski niekiedy zastępowane są łatwiejszymi dla dziecka głoskami o zbliżonym miejscu artykulacji.
- Charakterystyczną cechą wymowy dziecka w tym okresie jest upraszczanie budowy słów przez określanie nazwy wyrazu jego pierwszą lub ostatnią sylabą (np. miś – mi, daj – da, jeszcze – esce, zobacz – obać, kwiaty – katy, pomidor – midol, milot).
III OKRES ZADANIA
- Przypada między drugim a trzecim rokiem życia i jest to czas budowania zdań.
- Początkowo są to zdania bardzo proste, zbudowane z dwóch lub trzech wyrazów i stopniowo przechodzą w wypowiedzi dłuższe, cztero- lub pięcio-wyrazowe.
- Charakterystycznym zjawiskiem w tym czasie jest „poprawianie” mowy dorosłych, którzy chcąc przypodobać się dziecku mówią do niego spieszczoną mową (dziecinnym językiem).
- Świadczy to o różnicowaniu słuchowym prawidłowej i nieprawidłowej wymowy słów znanych dziecku, co jest wyraźnym symptomem rozwoju słuchu fonematycznego.
- Dziecko jeszcze nie potrafi poprawnie wymawiać wszystkich głosek, ale nieźle słyszy błędy w wypowiedzi i próbuje je poprawiać: ne eka, a eka (nie mówi się zeka, tylko rzeka).
- W tym też okresie dziecko wypowiada już prawidłowo spółgłoski: p, b, m, f, w, k, g, h, t, d, n, l oraz samogłoski ustne a, o, u, e, y, i, a czasem nosowe: ą, ę, zaś pod koniec pojawia się s, z, c, dz, które wcześniej mogły być zastępowane przez ś, ź, ć, dź.
- Wymienione głoski nie zawsze są pełnowartościowe, ze względu na małą sprawność narządów artykulacyjnych. Zwłaszcza w trudniejszych zestawieniach, bywają zastępowane głoskami łatwiejszymi o zbliżonym miejscu artykulacji.
- Mowa dziecka staje się zrozumiała już nie tylko dla rodziców, ale również dla najbliższego otoczenia.
IV OKRES SWOISTEJ MOWY DZIECIĘCEJ
- Przypada na okres przedszkolny, a więc między trzecim a siódmym rokiem życia.
- W dalszym ciągu wzbogacany jest zasób słownictwa, rozwijana umiejętność budowania zdań złożonych.
- Następuje dalszy rozwój artykulacyjny. 3-latek powinien już wymawiać wszystkie samogłoski ustne i nosowe, chociaż w wymowie może jeszcze zamieniać a-o, e-a, i-y.
- Powinien również wypowiadać spółgłoski: p, b, m, f, w, ś, ź, ć, dź, ń, k, g, h, t, d, n, l, ł, j.
- W tym wieku pojawiają się głoski s, z, c, dz.
- Chociaż dużo głosek umie już dziecko wypowiedzieć poprawnie w izolacji, w mowie potocznej może je nadal zastępować głoskami łatwiejszymi. Najczęściej s, z, c, dz, sz, ż, cz, dż są zastępowane przez zmiękczone odpowiedniki: ś, ź, ć, dź; r wymawiane jest jako l bądź j, zamiast f niekiedy występuje h.
- W procesie kształtowania się mowy dziecka dużą rolę odgrywają rodzice, a zwłaszcza matka.
- Dziecko uczy się mowy od otoczenia, to znaczy od osób, z którymi najczęściej przebywa. Mowa jego wychowawców jest dla niego wzorem, który sobie przyswaja, a następnie usiłuje odtworzyć.
- Niekiedy sami rodzice przyczyniają się do powstawania opóźnienia w rozwoju mowy dziecka, czy nawet wady wymowy; a dzieje się to wtedy, gdy mówią do niego w sposób pieszczotliwy, zniekształcając wyrazy.
- Mając taki wzór do naśladowania, tzw. sztuczny język, dziecko zaczyna wymawiać głoski i całe wyrazy nieprawidłowo.
- Dbajmy więc o to, by dziecko już od pierwszych tygodni życia miało właściwy i naturalny wzór wymowy.
- Do dziecka trzeba mówić dużo, możliwie powoli, wyraźnie, zdaniami krótkimi, a przede wszystkim o rzeczach dla niego ważnych i zrozumiałych.
Opracowanie – Marzena Mieszkowicz – neurologopeda
